بیماری هاری (RABIES) چیست؟

بیماری باستانی خطرناک

بیماری هاری به اندازه آفرینش بشریت قدمت دارد واژه rabies یا هاری از واژه «rabhas» به معنی خشن از زبان سانسکریت گرفته شده است . بیماری خشن و خطرناکی که گاهی معرف خشم خدایان و گاهی در اثر جادوی جادو گران و حمله جنیان بروز می کرده است . لغت یونانی هاری layssa که هم اکنون برای معرفی جنس ویروس استفاده می شود نیز به معنی خشن می باشد . واژه لیزا در زبان انگلیسی به معنی گزیده شدن توسط سگ هم آمده است . اولین توصیف بیماری مربوط به دانشمندی در بابل مربوط به 23 قرن قبل از میلاد است . ذیمقراظیس طبیب و فیلسوف یونانی 500 سال قبل از میلاد مسیح بیماری را شرح داده است . بوعلی سینا دانشمند نامدار ایرانی بیماری را با عنوان ترس از آب معرفی کرده و توصیه کرده محل گزش را تا چهل روز باز گذارند و از مواد تاول زا در محل زخم استفاده کنند .علمی ترین توصیف بیماری در ایتالیا توسط Girolamo Fracastoro صورت گرفت که 350 سال قبل از پاستور بیماری را در افراد زیادی بررسی و توصیف نمود . ترس از هاری در قرن نوزدهم همه اروپا را در بر گرفته بود . ترس به علت نوع آلودگی ، نبودن درمان برای آن و همچنین خرافات بود .در سال 1885 میلادی بود که لوئیس پاستور با کشف روش درمان بیماری یکی دیگر از خدمات ارزنده خود را به بشریت اهداء نمود .

هاری در جهان قدیم همواره یکی از بیماری های دهشتناک و خانمان سوز بوده که گاهی به صورت فراگیر در انسان و حیوانات بروز نموده و عموما انتقال آن را به انسان،ناشی از گاز گرفتن سگ می دانستند.

طبری ضمن وقایع سال 300 هجری از بروز همه گیری شدید بیماری هاری در بغداد یاد می کند و می گوید در این سال سگان و گرگان بیابان هار شدند و مردم و چهار پایان حمله می کردند و موجب بروز هاری و هلاکت آنان شدند.

شیخ محمود شبستری در سعادت نامه در مورد نشانی ترس آز آب سگ هار می گوید.

رازی در الحاوی می گوید: ((صاحبش را نمی شناسد و بر هر چه می بیند حمله می کند، دهانش باز است و زبانش بیرون، چشمانش قرمز است و سگان از او فرار می کنند))

کشف سرم _ درمانی توسط ابوعلی سینا

ابوعلی سینا اعتقاد داشت: خون سگ هار، پادزهر گزش سگ هار است. وی برای نخستين بار به اثر پادتنی و پادزهر خون سگ هار در درمان بيماری هاري پي برده است و از اين جهت به عنوان پايه گذار علم ايمنی شناسی شناخته می شود.

چنانکه گفته شد در خون سگ هار، پادتن ضد هاری وجود دارد و تجویز آن به ناحیه زخم، مخصوصا در اوایل گزش تا حد زیادی موجب کاهش و خنثی شدن ویروس می شود و به بدن فرصت مقابله می دهد. امروزه سرم هاری را در ناحیه زخم تزریق و از راه عمومی نیز تجویز می نمایند ابوعلی سینا نیز همین کار را از راه زخم توصیه کرده بود.

خانواده ویروس های رابدو ویریده :

رابدو به معنی فشنگ است زیرا شکل این ویروس ها در زیر میکروسکوپ شبیه فشنگ می باشد . اندازه قطر انها 70 میکرون و طول آنها 180 میکرون است . در حدود 400 زبانه کوچک گلیکوپروتئینی دور تا دور ویروس را فرا گرفته است.

سویه های مختلف ویروس هاری :

ویروس هاری دارای سویه هائی هستند که اکثرا پس از پاساژ های متعدد بر روی سلول های حیوانات مختلف از جمله خرگوش به شکل فیکس در می آید . این سویه ها در تهیه واکسن مورد استفاده قرار می گیرند . معروفترین این سویه ها عبارتند از :

· سویه پاریس پاستور استرین:سازش یافته به کشت سلول خرگوش

· BKH-21 سویه پاستور خرگوش: سازش یافته بر روی سلول های

· سویهpitman moor : سازش یافته بر روی سلول های دیپلوئید کلیه سگ

· سویه CVS-27 :ثابت هاری مغز موش

· سویه CVS-11 : تابت سلول های BKH-21

· سویه LOW EGG PASAGE : سازش یافته بر روی جنین جوجه

· سویه HIGH EGG PASAGE : سازش یافته بر روی جنین مرغ پس از 227 الی 230 بار پاساژ

· سویه KELEV : بر روی جنین جوجه پس از 100 بار پاساژ

· سویه sad : ساژش به کشت سلولی bkh-21

· سویه vonkovo :نوعی از سویه بر روی همستر

مقاومت ویروس در محیط :

ویروس های این خانواده بسیار حساس هستند و در طبیعت دوام ندارند . ظرف چند ساعت در بزاق خارج از دهان از بین می رود . در برابر مواد شیمیائی فوق العاده حساس است و در برابر نور آفتاب و اشعه های آن سریعا نابود می شود . در موارد گزیدگی که زخم ها به خوبی با الکل و یا موادی نظیر بتادین ضد عفونی می شوند و یا حتی در مورد با اب خالی شستشو می شوند تعداد بسیار زیادی از ویروس از بین می روند که سبب کم شدن احتمال مبتلا شدن به بیماری می شود و یا سرعت پیشرفت آن را بسیار کم می کند . به علت وجود لپید در غشاء به حلال های چربی نظیر صابون ، کلروفرم و استن حساس است . خشک کردن تدریجی سبب کاهش بیماری زائی ویروس کم شود که با این روش پاستور اولین واکسن ضد هاری را تهیه کرد .

گلیسیرین سبب حفظ خصوصیت بیماری زائی ویروس می گردد لذا بهترین ماده جهت حفظ بقای ویروس در نمونه گیری ها می باشد . در درجه حرارت 4 درجه ویروس هفته ها و در منهای 70 درجه در شرایط نگهداری خشک سال ها زنده می ماند . جهت نگهداری ویروس ار تامپون منهای 195 درجه استفاده می شود که در این شرایط ویروس سال ها زنده می ماند . سویه کوچه هاری را در مغز موش کشت می دهند و سپس بر روی سلول های دیپلوئید انسان کشت می دهند . واکسن های کنونی از این سویه ویروس تهیه می شوند .

بیماری هاری یکی از مهمترین بیماری های مشترک بین انسان و حیوان است که در خیلی از مناطق جهان شایع بوده و در ایران نیز بنا به دلایلی که در ذیل اشاره خواهد شد ریشه کنی آن یک اولویت مهم به شمار می آید. ◾میزان کشندگی هاری بسیار بالا (صد در صد) است به طوری که پس از ظهور علائم بالینی در انسان و حیوان، قابل درمان نبوده و بیمار محکوم به مرگ خواهد بود.
◾موارد حیوان گزیدگی در ایران زیاد است.
◾این بیماری خسارات اقتصادی زیادی در دام ها ایجاد می کند و موجب تلفات دام ها می شود بیماری هاری یک بیماری عفونی حاد و کشنده، ( آنسفالیت حاد) است که عامل آن RNA ویروسی متعلق به رابدو ویروس ها و جنس لیسا ویروس ها است.
هاری به دو شکل تحریکی (خشمگین) و ساکت (فلجی) ظاهر می شود.

شکل خشمگین ( Furious Rabies ) : تحریکات زیاد ، عدم آرامش همراه با توهمات و نگرانی ، بی قراری ، دست و پا زدن ، دویدن ، حالت تهاجم ، گاز گرفتن و دیگر رفتارهای غیر طبیعی . ترس از آب در این دوره از نشانه های اختصاصی می باشدکه با افزايش ترشح بزاق و اختلال در بلع همراه است و موجب بروز علائم مشخص بيماري هاري می شود. به طور کلی علائم فعالیت حرکتی شدید بدنی شامل دویدن و دست و پا زدن، تحريک پذيري و عدم آرامش، توهم و تغیر رفتار ، نگراني و هيجان، مشخصه اين شکل بيماري است.

ترس از آب در هنگام تعارف آب و یا حتی فکر کردن در مورد آن ایجاد می شود . گاهی عدم توانائی در بلع آب به علت فلجی عضلات حلق می باشد . ترس ازهوا و ترس از نور هم در بیماری به وجود می آید همچنين نسيم ملايم ، نور شديد، صداي بلند و لمس کردن ممکن است موجب تحريک پذيري و انقباض عضله هاي حنجره و حلق و ساير عضله هاي تنفسي شود..انقباض هاي ديافراگم و عضله هاي تنفسي مي شود. خواب آلودگي ، توهم، حالت تهاجم، انقباض هاي عضلاني ، علائم مننژيت ، تشنج و فلج موضعي به سرعت ظاهر مي شود. اختلال هاي خلقي دوره اي ايجاد مي شود و با پيشرفت بيماري تا زماني که بيمار وارد کما شود دوره هاي سلامت کوتاه مي شود. اختلال سيستم عصبي اتونوم شامل گشاد شدن نامنظم مردمک، افزايش ترشح اشک، بزاق، تعريق و کاهش فشار خون وضعيتي است.این دوره 2 الی 7 روز طول می کشد.

 
شکل فلجی (Paralytic Rabies ) : دوره بيماري در اين شکل به طور معمول طولاني تر از هاري خشمگين است. شکل فلجي کمتر شايع است(20 درصد موارد). مهم تر اينکه در اغلب موارد تشخيص داده نمي شود و برعکس فرم هيجاني ترس از آب و نسيم و افزايش فعاليت يا تشنج به طور معمول وجود ندارد.
بیشتر افرادی به این شکل هاری درگیر می شوند که بیماری را از سویه های هاری خفاش یا ویروس ثابت می گیرند . در این بیماری ضعف ، سستی و گاهی از بین رفتن رفلکس های فلجی ظاهر می شوند . بیماری گاهی به صورت فلجی قرنیه و پیشرونده از نوع سندرم گلین باره در بیماران دیده می شود . ادامه زندگی در نوع هاری فلجی از خشمگین بیشتر است .

این بیماری مخصوص گوشتخواران اهلی و وحشی بوده، انسان و سایر حیوانات خونگرم پستاندار، به طور تصادفی و اغلب از طریق حیوان گزیدگی به آن مبتلا می شوند.

با در نظر گرفتن اینکه مهم ترین ناقل بیماری هاری سگ ها هستند ولیکن در طی یک برسی که در ایالات متحده انجام شد نشان داده شد که در این کشور گربه ها نسبت به سگ ها بیشتر به هاری مبتلا می شوند زیرا که خصوصیات رفتاری ذاتی در گونه ویژه ای ممکن است احتمال ایجاد هاری را افزایش دهد به عنوان مثال گربه ها و راسو ها عادات مشابهی دارند و می توانند در کنار هم به طور مسالمت آمیز زندگی کنند بنابراین گربه ها بیشتر در معرض راسو های هار قرار می گیرند.
 

راههای سرایت هاری به انسان و حیوان

گاز گرفتن: اصلی ترین راه سرایت این بیماری می باشد.

پوست: از طریق پوست سالم هاری سرایت پذیر نیست وای از راه کوچکترین خراش یا زخم در پوست، این بیماری منتقل می شود.

نسوج مخاطی: ویروس هاری از طریق مخاط آلوده نیز به انسان و حیوان های دیگر منتقل می شود. بنابراین سگ ها و گربه های به ظاهر سالم که در اواخر دوره نهفتگی بیماری هاری قرار دارند و هنوز علائم بالینی هاری در آنها ظاهر نشده است، از طریق لیسیدن لب، چشم و بینی کودکانی که با آنها بازی می کنند بیماری هاری را انتقال می دهند.

به همین دلیل است که دامپزشکان همیشه به انجام واکسیناسیون هاری توصیه می کنند و به جلوگیری از آن می پردازند.

تنفس: انتقال بیماری هاری از راه هوا اتفاق افتاده است ولی تنها در شرایط خاص و آن هم در هوایی رخ می دهد که حاوی غلظت بالایی از ذرات معلق یا قطرات حامل ذرات ویروسی باشد، این حالت در شرایط طبیعی وجود ندارد ولی در شرایط مصنوعی و تجربی نشان داده شده است. در غار هایی که خفاش های زیادی وجود داشتند، بیماری هاری از راه هوا به یک حیوان سالم منتقل شده است. خطر انتقال بیماری هاری از راه تنفس در شرایط عادی وجود ندارد.

دستگاه گوارش: انتقال از این راه بعید است. ولی ممکن است به ندرت اتفاق بیافتد. به هر حال باید از خوردن گوشت و فرآورده های دام های مبتلا به هاری خودداری کرد.

وسایل آلوده: ویروس هاری بسیار حساس است و تقریبا تمام ضد عفونی کننده های ویروسی و حتی آب و صابون آن را از بین می برند. بنابراین ویروس هاری از طریق وسایل آلوده فقط در موارد استثنایی منتقل می شود.

انسان به انسان: تا به حال مواردی معدودی انتقال هاری از طریق پیوند اعضایی که متعلق به جسد آلوده به هاری بوده در دنیا گزارش شده است که دو مورد نیز در ایران در اثر پیوند قرنیه در سال 1373 گزارش شده است.

جفت: در یک برسی،ویروس هاری را از جنین، رحم و تخمدان های یک حیوان ماده جدا کرده اند که بیانگر این مساله است که انتقال هاری از طریق جفت نیز بعید نمی باشد.

 نقش خفاش های حشره خوار در انتقال هاری به انسان

خفاش های مبتلا به هاری ویروس را در غدد بزاقی خود نگه می دارند و گونه های مختلفی از جمله گربه ها، گاوها، انسان ها و… پس از اینکه مورد گاز گرفتگی خفاش های هار قرار می گیرند، هاری را بروز می دهند.

نقش جوندگان در انتقال هاری

با وجود اینکه جوندگان نسبت به آلودگی مصنوعی هاری خیلی مستعد هستند ولیکن هیچ گزارشی از انتقال هاری به انسان توسط جوندگان وجود ندارد، زیرا که به ندرت توسط گوشتخواران هار گاز گرفته می شوند.

کنترل بیماری هاری در حیوانات وحشی

کنترل در حیوانات وحشی بسیار مشکل تر از کنترل در حیوانات اهلی است زیرا که بیماری در حیوانات وحشی خیلی سریع شیوع پیدا می کند و به راحتی نمی توان آن را با برنامه های کاهش جمعیت دامی کنترل کرد. یکی از راه هایی که به نظر می رسد آینده ای امید بخش داشته باشد استفاده از واکسن های خوراکی در گونه هایی است که به عنوان مخزن ویروس هاری در حیات وحش مطرح هستند.

جانداران حساس به بیماری هاری

انسان ها و تمام حیوانات خون گرم به هاری حساس هستند . از لحاظ حساسیت میزبانان به چهار دسته تقسیم می شوند :

· دسته اول: با حساسیت خیلی زیاد که مهمترین حیوانات این گروه روباه ، شغال ، کایوت ، موش ، راسو و گرگ می باشند .

· دسته دوم : با حساسیت زیاد شامل خرگوش ، هامستر ، گربه اهلی و وحشی ،خوکچه هندی ،راکون و اسکونک

· دسته سوم : میزبانان با حساسیت متوسط نظیر سگ ، گربه ، میمون ، اسب ، انسان ، گوسفند و بز ، گاو ، انواع میمون ، سنجاب و موش خرما

· دسته چهارم : میزبانان با حساسیت کم نظیر پرندگان .

البته لازم به ذکر است این دسته بندی بجز در مورد پرندگان چندان مفید نیست زیرا ایجاد عفونت در بدن دام های مبتلا به راه ورود ویروس و میزان جرم اولیه دارد .

با در نظر گرفتن این نکته که، میانگین افرادی که بر اثر تماس با حیوانات اهلی هار مبتلا به هاری می شوند 5 برابر میانگین افرادی است که بر اثر تماس با حیوانات وحشی هار مبتلا به این بیماری می گردند.

اهمیت انجام واکسیناسیون در جمعیت حیوانات خانگی که می تواند سد محافظی بین حیوانات وحشی هار و انسان ها باشد کاملا آشکار می شود.